بخش پيوند مغز استخوان
سرپرستار بخش: مژگان سرمد
رياست بخش: دكتر نجاتي
بخش پيوند مغز استخوان بصورت رسمي از ديماه سال 1394 فعاليت خود را آغاز كرده است. اين بخش داراي شش تخت ميباشد ،كه فعلا دو تخت فعال دارد.
در حال حاضر پيوند اتولوگ در اين بخش براي بيماران با تشخيص ميلوم مولتيپل و لنفوم انجام ميگيرد. كه در آينده نزديك پيوند آلوژن نيز انجام خواهد شد .
پيوند مغز استخوان چيست؟
مغز استخوان، ماده‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای نرم و اسفنج مانند است که درون استخوان‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها قرار دارد، و حاوی سلولهای نارسي است، به‌‌‌‌‌‌‌‌‌نام سلولهای بنیادی خونساز. سلولهای بنیادی خونساز به یکی از سه نوع سلول خونی تبدیل می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شوند: گلبول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های سفید، که با عفونت مبارزه می‌‌‌‌‌‌‌‌‌کنند؛ گلبول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های قرمز، که اکسیژن‌‌رسانی می‌‌‌‌‌‌‌‌‌کنند؛ و پلاکت‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها، که به انعقاد خون کمک می‌‌‌‌‌‌‌‌‌کنند. بیش‌تر سلولهای بنیادی خونساز در مغز استخوان وجود دارند، اما گونه دیگري از سلول‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها، به نام سلولهای بنیادی خون محیطی (PBSC ) را می‌‌‌‌‌‌‌‌‌توان در جریان خون یافت. خون موجود در بند ناف نیز حاوی سلولهای بنیادی خونساز است. در پیوند، از سلولهای هر یک از این سه منبع می‌‌‌‌‌‌‌‌‌توان استفاده کرد. پیوند مغز استخوان فرایندي هست که به منظور جبران فقدان سلولهای بنیادی که بر اثر شيمي‌درماني با میزان‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بالا و/ یا پرتودرمانی از بین رفته‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند، انجام می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شوند. پیوند، به سه روش انجام می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود:
- در پیوندهای اتولوگ، بیماران سلولهای بنیادی خودشان را دریافت می‌‌‌‌‌‌‌‌‌کنند.
- در پیوندهای سینژنیک، بیماران سلولهای بنیادی را از برادر یا خواهر دوقلوی همسان خود دریافت می‌‌‌‌‌‌‌‌‌کنند.
- در پیوندهای آلوژنیک بیماران سلولهای بنیادی را از برادر، خواهر یا والدین خود دریافت می‌‌‌‌‌‌‌‌‌کنند. ممکن است از سلولهای بنیادی فردی غریبه (اهداکننده غریبه) نیز استفاده شود.
سلولهای بنیادی مورد استفاده در پیوند سلولهای بنیادی خون محیطی (PBSCT ) از جریان خون به‌‌‌‌‌‌‌‌‌دست می‌‌‌‌‌‌‌‌‌آیند. از فرایندی به نام آفِرِزیس (apheresis ) یا برداشتن گلبول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های سفید (Leakapheresis ) به منظور به‌‌‌‌‌‌‌‌‌دست آوردن PBSC برای پیوند استفاده می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود. از 4 یا 5 روز پیش از آفرزیس ممکن است به منظور افزایش تعداد سلولهای آزاد شده در جریان خون، برای اهداکننده داروی مخصوصی تجویز شود. در آفرزیس، خون را از رگی بزرگ در بازو یا یک کاتتر وریدی مرکزی(Central venous catheter -لوله‌‌‌‌‌‌‌‌‌ای انعطاف‌‌‌‌‌‌‌‌‌پذیر که آن را درون وریدی بزرگ در گردن، سینه یا ناحیه کشاله ران قرار می‌‌‌‌‌‌‌‌‌دهند) می‌‌‌‌‌‌‌‌‌گیرند. خون دريافتي به دستگاهی وارد می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود که در آن سلولهای بنیادی‌اش جدا می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود. سپس خون دوباره به اهداکننده بازگردانده می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود و سلولهای جمع‌آوری شده ذخیره می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود. فرایند آفرزیس معمولاً 4 تا 6 ساعت طول مي‌كشد. در نهایت سلولهای بنیادی را تا هنگام تزریق به دریافت‌‌‌‌‌‌‌‌‌کننده، منجمد می‌‌‌‌‌‌‌‌‌کنند.
پس از درمان با داروهای ضد سرطان و/ یا پرتوتابی با میزان‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بالا، سلولهای بنیادی، درست مانند انتقال خون، از طریق تزریق درون وریدی (IV ) به بیمار تزریق می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود. این بخش از پیوند، به 1 تا 5 ساعت زمان نياز دارد.
سلولهای بنیادی پس از ورود به جریان خون، به مغز استخوان می‌‌‌‌‌‌‌‌‌روند، جایی‌که در آن، طی فرایندی به نام« قلمه‌‌‌‌‌‌‌‌‌زنی (engraftment )» شروع به تولید گلبول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های سفید، گلبول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های قرمز و پلاکت‌‌‌‌‌‌‌‌‌های جدید می‌‌‌‌‌‌‌‌‌کنند. معمولاً قلمه‌‌‌‌‌‌‌‌‌زنی ظرف 2 تا 4 هفته پس از پیوند روی می‌‌‌‌‌‌‌‌‌دهد. پزشکاني كه انجام این فرایند را به‌عهده دارند با بررسی نتیجه آزمایشهای مرتب شمارش تعداد سلولهای خونی بيمار را تحت نظر می‌‌‌‌‌‌‌‌‌گیرند. بهبودی کامل عملکرد سیستم ایمنی زمان بسیار بیش‌تری می‌‌‌‌‌‌‌‌‌برد – این زمان برای پیوند اتولوگ چندین ماه، و برای پیوندهای آلوژنیک یا سینرژیک 1 تا 2 سال است. پزشکان نتایج آزمایشهای خون در زمان‌هاي متفاوتی را بررسی می‌‌‌‌‌‌‌‌‌کنند تا مطمئن شوند سلولهای خونی جدید تولید می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شوند و اینکه سرطان بازنگشته است. آسپیراسیون مغز استخوان (برداشتن نمونه کوچکی از مغز استخوان به‌وسیله یک سرنگ جهت بررسی زیر میکروسکوپ) نیز می‌‌‌‌‌‌‌‌‌تواند پزشکان را در تعیین میزان کارایی مغز استخوان جدید یاری کنند.
عوارض جانبی احتمالی پیوند مغز استخوان
خطر عمده هر دو روش درمانی، افزایش آمادگی برای ايجاد عفونت و خونریزی ناشي از روش‌‌‌‌‌‌‌‌‌های درمانی با میزان‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بالا است. پزشکان برای اينگونه بیماران، آنتی بیوتیک براي جلوگیری یا درمان عفونت تجویز می‌‌‌‌‌‌‌‌‌کنند. و نيز به‌منظور جلوگیری از خونریزی و کم‌‌‌‌‌‌‌‌‌خونی، به بیماران پلاکت و يا گلبول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های قرمز خون تزريق‌كنند. بیماران تحت درمان BMT و PBSCT ، ممكن است به عوارض جانبی کوتاه مدتی چون حالت تهوع، استفراغ، خستگی مفرط، از دست دادن اشتها، زخم‌‌‌‌‌‌‌‌‌های دهانی، ریزش مو و حساسیت‌‌‌‌‌‌‌‌‌های پوستی شوند.
خطرات بلندمدت احتمالی شامل مشکلات ناشی از شیمی‌درمانی و پرتودرمانی پیش از پیوند هستند، مشکلاتی از قبیل ناباروری، آب مروارید (کدر شدن عدسی چشم، که موجب از دست دادن بینایی می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود)؛ سرطان‌‌‌‌‌‌‌‌‌های ثانویه (جدید)؛ و آسیب دیدگی کبد، کلیه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها، ریه‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها و/ یا قلب.
در پیوندهاي آلوژنیک، گاهی مشکلی موسوم به بیماری پیوند علیه میزبان (GVHD ) بروز مي‌كند. GVHD و اين هنگامی روی می‌‌‌‌‌‌‌‌‌دهد که گلبول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های سفید اهدایی (پیوند)، سلولهای بدن بیمار (میزبان) را به‌عنوان سلولهای بیگانه شناسایی کرده و به آنها حمله می‌‌‌‌‌‌‌‌‌کنند. اندام‌‌‌‌‌‌‌‌‌هایی که بیش‌تر بر اثر این بیماری آسیب می‌‌‌‌‌‌‌‌‌بینند پوست، کبد و روده‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها هستند. این مشکل، ممکن است ظرف چند هفته پس از پیوند (GVHD حاد)، یا مدت‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها بعد از آن (GVHD مزمن) بروز كند. برای مقابله با این مشکل، به بیمار داروهایی تجویز مي‌شود که مانع فعالیت سیستم ایمنی شود. علاوه بر اینها، می‌‌‌‌‌‌‌‌‌توان طی فرایندی به نام «تهی‌سازی سلولهای تی» (T-cell depletion )، گلبول‌‌‌‌‌‌‌‌‌های سفیدی که موجب بروز GVHD می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شوند را از سلولهای بنیادی اهدایی جدا کرد. GVHD ، جي.وي.اچ.دي در صورت بروز می‌‌‌‌‌‌‌‌‌تواند بسیار جدی باشد و به‌وسیله استروئیدها یا دیگر عوامل شیمیایی سرکوب کننده سیستم ایمنی (Immunosuppressive ) درمان می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شود. درمان GVHD دشوار به‌نظر مي‌رسد، اما برخی از بررسی‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها نشان داده‌‌‌‌‌‌‌‌‌اند که احتمال بازگشت سرطان آن دسته از مبتلایان به سرطان خون که دچار GVHD می‌‌‌‌‌‌‌‌‌شوند کم‌تر است. پژوهش‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بالینی به‌منظور یافتن روش‌‌‌‌‌‌‌‌‌هایی جهت پیشگیری و درمان GVHD در حال انجام است.
احتمال بروز و شدت مشکلات احتمالی به چگونگي درمان بیمار بستگی دارد كه باید دربارۀ آنها با پزشک صحبت کرد.